Universal Design (Thiết kế tổng quát) là một thiết kế nhằm tạo ra các sản phẩm, dịch vụ và môi trường mà mọi người, bao gồm cả những người khuyết tật và người có nhu cầu đặc biệt, có thể sử dụng một cách dễ dàng và hiệu quả nhất có thể. Thiết kế tổng quát trong quy hoạch các không gian cảnh quan đường phố đề cập đến các yêu cầu về cơ sở vật chất và người đi bộ để đáp ứng và tăng khả năng tiếp cận của càng nhiều người sử dụng không gian đường phố càng tốt. Universal Design được ứng dụng đầy đủ và phổ biến trong thiết kế không gian các đường phố chuyên dụng ở các nước phát triển. Kinh nghiệm áp dụng những nguyên tắc của Thiết kế tổng quát để thiết kế “Specialized Street” ở một số nước là bài học quý báu để cải thiện môi trường thiết kế các loại đường phố chuyên dụng tại TP. HCM nhằm loại bỏ những rào cản. Trong tương lai, cần tích hợp thiết kế tổng quát với thiết kế đô thị nhằm tăng khả năng tiếp cận, mức độ an toàn và dễ thích ứng cho người sử dụng. Các tiêu chuẩn và hướng dẫn mới dựa trên các nguyên tắc của thiết kế tổng quát có thể được đề xuất cho các thiết kế cảnh quan đường phố ở Việt Nam.

Thiết kế tổng quát cho tất cả đối tượng sử dụng
Đối tượng sử dụng không gian “Specialized street“ đa dạng

Khái niệm Universal design và tổng quan về khả năng tiếp cận, tính an toàn trong không gian “Specialized street” ở Tp. HCM

Nguồn gốc của Thiết kế tổng quát (Universal Design) bắt đầu với phong trào thiết kế không rào cản ở cấp Liên bang vào những năm 1950 của Hoa Kỳ, tiếp theo là phong trào dân quyền sôi động những năm 1960. Phong trào quyền công dân đã truyền cảm hứng cho phong trào quyền của người khuyết tật, tạo ra luật mới trong những năm 1970, 80 và 90 được thiết kế để bảo vệ người khuyết tật khỏi bị phân biệt đối xử trong nhiều lĩnh vực. Trong thời gian này, Thiết kế tổng quát được Ron Mace, người sáng lập Trung tâm Thiết kế tổng quát tại Đại học Bang North Carolina, định nghĩa là “Thiết kế các sản phẩm và môi trường để mọi người có thể sử dụng được ở mức độ lớn nhất có thể mà không cần để thích nghi hoặc thiết kế chuyên dụng”. Cách tiếp cận thiết kế này đã được thực hiện cho các nhà thiết kế thông qua việc tạo ra một bộ nguyên tắc của Thiết kế tổng quát. Ngoài ra, Universal Design được hình thành như một cách tiếp cận để tích hợp các tính năng trợ năng vào tất cả các sản phẩm và đầy đủ hơn vào môi trường vật lý [1].

Bảy nguyên tắc của thiết kế tổng quát, được phát triển bởi Trung tâm thiết kế tổng quát tại Đại học Bang North Carolina, với một nhóm các nhà nghiên cứu và thực hành thiết kế tổng quát từ khắp Hoa Kỳ là [2]:

  • Nguyên tắc 1: Thiết kế công bằng – Thiết kế hữu ích và có thể đáp ứng được cho những người có khả năng đa dạng.
  • Nguyên tắc 2: Linh hoạt trong sử dụng – Thiết kế phù hợp với nhiều sở thích và khả năng của từng cá nhân.
  • Nguyên tắc 3: Đơn giản và trực quan – Thiết kế dễ hiểu khi sử dụng, bất kể kinh nghiệm, kiến thức, kỹ năng ngôn ngữ hoặc mức độ tập trung hiện tại của người dùng.
  • Nguyên tắc 4: Thông tin có thể cảm nhận được – Thiết kế truyền đạt thông tin cần thiết một cách hiệu quả cho người dùng, bất kể điều kiện môi trường xung quanh hoặc khả năng cảm nhận của người dùng.
  • Nguyên tắc 5: Chấp nhận sai sót – Thiết kế giảm thiểu các mối nguy hiểm và hậu quả bất lợi của các hành động vô tình hoặc ngoài ý muốn.
  • Nguyên tắc 6: Nỗ lực thể chất thấp – Thiết kế có thể được sử dụng một cách hiệu quả, thoải mái và ít gây mệt mỏi nhất.
  • Nguyên tắc 7: Kích thước và không gian để tiếp cận và sử dụng – Kích thước và không gian thích hợp được cung cấp để tiếp cận, với lấy (tới), thao tác và sử dụng bất kể kích thước cơ thể, tư thế hoặc khả năng di chuyển của người dùng.

Đường phố chuyên dụng (Specialized Street) là thuật ngữ chỉ đường phố như một phần của môi trường xây dựng, được thiết kế theo chủ đề nhằm đáp ứng đặc điểm của quận/huyện hay khu vực trong khuôn khổ quá trình phát triển đô thị [3]. Theo thuật ngữ đó, các điểm chính của cảnh quan đường phố chuyên dụng là:

  • Yếu tố của quá trình phát triển đô thị (the element of urban development process);
  • Phản hồi đặc tính địa phương (local character response);
  • Chủ đề (theme);
  • Một phần của cảnh quan đường phố (part of the streetscape).

Đường phố đóng vai trò là một phần quan trọng của không gian công cộng (KGCC) mở và trở thành biểu tượng có ảnh hưởng nhất của khu vực công cộng. Đường phố có các nhu cầu chức năng, xã hội và giải trí của người dân gắn liền với tăng trưởng kinh tế, sức khỏe thể chất của con người và ý thức cộng đồng. Các học giả đề xuất ý tưởng coi đường phố là không gian xã hội thay vì chỉ là con đường để di chuyển [4], [5]. Xuất phát từ những thuật ngữ trên, đường phố chuyên dụng là cảnh quan đường phố được thiết kế theo chủ đề hoặc dựa trên đặc điểm địa phương, là một phần của quá trình phát triển đô thị có một số chức năng nhất định. Thuật ngữ cảnh quan đường phố (Streetscape) và đường phố chuyên dụng (Specialized Street) được giải thích như là những đối tượng giống nhau. Tuy nhiên, với đường phố chuyên dụng thì có nhiều chi tiết hơn là cảnh quan đường phố đô thị [6].

Theo thống kê của Cục Bảo trợ xã hội, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, hiện nay TP. HCM có hơn 62 ngàn người khuyết tật, những người thường gặp nhiều trở ngại trong việc sử dụng các KGCC, tiện ích công cộng trên các đường phố chuyên dụng như Phố đi bộ Nguyễn Huệ, Bùi Viện (quận 1), Phố ẩm thực Nguyễn Thượng Hiền (quận 3), Phố đi bộ đêm Kỳ đài Quang Trung (quận 10). Tình trạng các đường phố chuyên dụng hiện nay còn lộn xộn và chưa thân thiện với người đi bộ. Hạ tầng giao thông kết nối chưa hoàn chỉnh, thiếu KGCC, bãi đậu xe, các tiện ích công cộng và thiết bị hỗ trợ người khuyết tật là những nguyên nhân gây nhiều hạn chế đến khả năng tiếp cận và an toàn của người sử dụng. Ngoài ra, không gian văn hóa đặc trưng của các loại hình “Specialized Street” ở TP. HCM cũng chưa giúp cho người sử dụng cảm thụ, hiểu hơn về giá trị nơi chốn.

Vị trí hiện hữu các đường phố chuyên dụng ở TP. HCM [7]
Việc hình thành và phát triển các loại hình “Specialized Street” nói chung, phố đi bộ nói riêng tại những đô thị lớn là tất yếu và phù hợp với xu thế trên thế giới. Các đường phố chuyên dụng sẽ giúp thúc đẩy phát triển văn hóa, kinh tế địa phương và tạo dựng bản sắc của khu vực. Vì vậy, nâng cấp và cải tiến thiết kế các không gian của “Specialized Street” ở TP. HCM dựa trên những nguyên tắc của thiết kế tổng quát là cần thiết trong giai đoạn hiện nay.

Kinh nghiệm áp dụng các nguyên tắc của thiết kế tổng quát trong thiết kế “Specialized street” ở một số nước

Ở các nước phát triển, có rất nhiều người khuyết tật tham gia tại các đường phố chuyên dụng vì họ cảm thấy thoải mái khi sinh hoạt ở nơi công cộng. Những nguyên tắc của Thiết kế tổng quát được áp dụng hầu hết trong các loại đường phố chuyên dụng phổ biến như phố đi bộ, phố thương mại, phố văn hóa, phố tượng đài, phố ẩm thực…Hơn nữa, những hạng mục chức năng trong đường phố chuyên dụng như Bãi đậu xe; Trạm xe buýt/tàu điện ngầm; Nội thất đường phố; Tiện ích đường phố; Bảng chỉ dẫn; Vật liệu đường phố; Không gian đi bộ; Thiết kế liên kết… được xây dựng và lắp đặt đầy đủ nhằm phục vụ cho tất cả mọi người, giúp tăng cường sự an toàn và tiếp cận với nỗ lực thể chất thấp.

Kinh nghiệm thiết kế “Specialized Street” của một số TP ở Hàn Quốc và Nhật Bản cho thấy nhiều ưu điểm khi áp dụng 7 nguyên tắc của Thiết kế tổng quát cho tất cả các cơ sở của một đường phố chuyên dụng, cụ thể như sau:

  • Phố văn hóa Gwanghwamun ở Hàn Quốc với việc lắp đặt nội thất đường phố gọn gàng và nhất quán, giúp những người sử dụng tiếp cận dễ dàng và giảm thiểu các mối nguy hiểm cho người khiếm thị. Trục liên kết thẳng và dễ thấy mang lại bản sắc đường phố văn hóa mạnh mẽ và hành khách dễ dàng lựa chọn tuyến đường. Đường phố văn hóa Gwanghwamun được đánh giá cao nhất trong việc áp dụng các nguyên tắc thiết kế tổng quát cho đường phố chuyên dụng ở Hàn Quốc và là tuyến phố chính hoành tráng mang tính biểu tượng phía trước cung điện Gyeongbok [3]. Biển báo đa ngôn ngữ giúp cho người dân địa phương và người nước ngoài dễ nhận biết thông tin và tìm đường hơn.
  • Phố thương mại dịch vụ Nampodong ở Hàn Quốc với thiết kế hướng đến chủ đề mua sắm liên quan đến hoạt động và nhu cầu của người đi bộ, chẳng hạn như: Đường dành cho người đi bộ rộng, đường có rào chắn thấp, lắp đặt mã chữ nổi và không gian cho quầy hàng mua sắm trên đường. Hơn nữa, dải phân cách giao thông đã được tăng cường cho khu vực dành cho xe đi bộ và cho thấy tính linh hoạt trong sử dụng. Chậu thực vật có chiều cao tương tự chỗ ngồi công cộng 70cm cho thấy chức năng có thể thay thế được là điểm nghỉ ngơi. Ở một phía khác, các đảo thực vật cố định và đảo nghệ thuật công cộng có chiều cao 50cm, không thoải mái khi làm khu vực chỗ ngồi nhưng lại mang lại sự an toàn với rào cản thị giác và bóng mát. Chiều rộng và vật liệu dành cho người đi bộ nhất quán đã tạo ra sự thỏa mái cho hành khách trong việc lựa chọn tuyến đường.
  • Phố văn hóa Seomyeon ở TP. Busan sử dụng xúc giác thẳng dành cho người khuyết tật như một thiết kế ưu tiên. Kích thước của đồ nội thất đường phố được thiết kế phù hợp với khả năng tiếp cận của người cao tuổi. Dải phân cách lề đường hỗn hợp đã được lắp đặt tốt dành cho người đi bộ với nổ lực thể chất thấp, mặc dù việc lắp đặt xúc giác không đúng cách ở một số vị trí có thể cản trở hành khách khiếm thị trong việc tiếp cận. Việc lắp đặt cột đèn ở mỗi 20m mang lại độ sáng tốt, nhưng cường độ quá yếu so với chiều rộng đường phố và việc không có hệ thống chiếu sáng đặc biệt để phát hiện lối đi dành cho người đi bộ có thể làm giảm khía cạnh an ninh và an toàn cho hành khách tiếp cận. Nhiều vật liệu đường phố và cách sử dụng màu sắc khác nhau đã gây khó khăn cho những hành khách có trí nhớ kém và khiếm thị khi tìm đường trong khu vực này (Hình 9). Ngoài ra, Phố văn hóa Seomyeon được xây dựng để hỗ trợ khu trung tâm mới TP. Busan và lấy tên chủ đề đường phố là Insadong cho các sự kiện văn hóa nghệ thuật.
    Những kinh nghiệm thiết kế trên cho thấy những đường phố chuyên dụng đã áp dụng khá thành công các nguyên tắc của thiêt kế tổng quát, đáp ứng gần đủ tất cả các hạng mục cần thiết giúp cho người khiếm khuyết, người già, phụ nữ mang thai và những người bình thường có cơ hội tiếp cận gần như nhau. Ngoài ra mỗi đường phố chuyên dụng ở Hàn Quốc luôn có chủ đề và bản sắc riêng biệt, biểu hiện tính nơi chốn làm cho người sử dụng dễ nhớ và nhận dạng.
  • TP Tokyo ở Nhật Bản là một trong những đô thị lớn nhất thế giới, có nhiều đường phố chuyên dụng thân thiện với người đi bộ, khiến nơi đây trở thành một trong những TP dễ đi bộ nhất trên hành tinh. Trong hầu hết các quận ở Tokyo, những đường phố chuyên dụng được trang bị đầy đủ các thiết bị đường phố đặc biệt là vỉa hè hơi dốc xuống so với mặt đường khi đến gần các điểm giao cắt. Nhìn chung, việc quan tâm và ứng dụng các nguyên tắc thiết kế tổng quát vào trong thiết kế cảnh quan đường phố đầy đủ và hợp lý, giúp cải thiện khả năng tiếp cận và tiện nghi thoải mái cho người sử dụng. Điển hình là phố thương mại điện tử ở quận Akihabara – Tokyo cho thấy sự sắp xếp trật tự các làn đường và các đồ nội thất khác trên đường phố như thùng rác và tác phẩm nghệ thuật công cộng của địa phương. Điều đó khiến phố đi bộ này trở nên mở và đơn giản đối với người già và khuyết tật. Ban đêm ánh đèn neon của các nhãn hiệu mặt hàng trên phố điện tử thể hiện bản sắc khu vực (Hình 10). Trong khi đó, đường phố trung tâm Chuo Dori (khu mua sắm Ginza) được phân làn di chuyển theo giờ những ngày cuối tuần nhằm tạo không gian dành cho người đi bộ rộng lớn. Các nguồn chiếu sáng khác nhau từ các tòa nhà, cột đèn mang lại khả năng chiếu sáng tốt trên đường phố chuyên dụng. Nhiều tuyến phố đi bộ được lắp đặt đầy đủ các nút điều khiển và gạch xúc giác định hướng nhằm hỗ trợ cho người khuyết tật. Vật liệu trên các phố chuyên dụng được thiết kế hợp lý, mang lại sự nhận diện, không trơn trượt, không chói mắt và an toàn cho người đi bộ.

Tóm lại, sử dụng các yếu tố thiết kế xúc giác, hình ảnh và âm thanh cùng nhau để hướng dẫn mọi người ở mọi khả năng trong môi trường đường phố. Việc sử dụng nhất quán các bề mặt có thể nhận thấy độ tương phản màu sắc và cảnh báo bằng âm thanh sẽ hỗ trợ tất cả người dùng, nâng cao tính an toàn và khả năng tiếp cận. Thiết kế tổng quát đáp ứng được sự đa dạng của con người về ngoại hình, khả năng nhận thức, hình dạng và kích thước cơ thể. Bằng cách thiết kế cho sự đa dạng này, cảnh quan đường phố chuyên dụng trở nên thân thiện với người dùng hơn, thiết thực và bền vững hơn.

Khả năng áp dụng các nguyên tắc thiết kế tổng quát trong thiết kế “Specialized street” ở Tp. HCM

Thông qua việc đánh giá các cơ sở vật chất của một số đường phố chuyên dụng ở Hàn Quốc và Nhật Bản cho thấy sự tương đồng trong mọi thông số, yếu tố đều phù hợp với phạm vi thiết kế đô thị ở TP. HCM. Hơn nữa, chính quyền TP. HCM đã từng thực hiện “kế hoạch công bằng” cho người khuyết tật trong các KGCC cũng như đường phố chuyên dụng trong nhiều năm qua, tuy nhiên tính hiệu quả chưa cao. Vì vậy, khả năng áp dụng những nguyên tắc của Thiết kế tổng quát vào cải tiến môi trường không gian đường phố chuyên dụng ở TP. HCM là hợp lý và khả thi. Áp dụng đầy đủ các nguyên tắc của thiết kế tổng quát sẽ cải thiện khả năng tiếp cận và tăng tính an toàn cho người sử dụng, đặc biệt là người khuyết tật và người già. Đồng thời nâng cao bản sắc của từng loại đường phố chuyên dụng thông qua các khía cạnh văn hóa địa phương.

Kinh nghiệm của Hàn Quốc và Nhật Bản về thiết kế tổng quát có thể được áp dụng vào thiết kế đường phố chuyên dụng của TP. HCM. Dưới đây là một số cách áp dụng những nguyên tắc của “Universal Design” vào thiết kế “Specialized Street” ở TP. HCM như:

  • Phân loại khu vực và dịch vụ: Phân chia khu vực và dịch vụ trên đường theo các nhóm người sử dụng hoặc mục đích sử dụng cụ thể. Ví dụ, có thể có khu vực cho người khuyết tật, khu vực cho người cao tuổi, khu vực cho trẻ em, khu vực cho người đi bộ, và khu vực cho người di chuyển bằng xe lăn.
  • Đảm bảo tiện ích cho tất cả mọi người: Thiết kế lấy con người làm trung tâm, cung cấp các dịch vụ và tiện ích trên đường mà mọi người đều có thể sử dụng. Ví dụ, đảm bảo có chỗ ngồi cho người cao tuổi và người khuyết tật, hệ thống đèn chiếu sáng đủ sáng để người khiếm thị có thể di chuyển an toàn vào ban đêm, và bãi đỗ xe rộng rãi cho xe lăn và xe đạp.
  • Thiết kế đường phố thân thiện với người đi bộ: Tạo ra các lối đi rộng rãi, phẳng phiu và không có rào cản để người đi bộ, đặc biệt là người khuyết tật, có thể dễ dàng di chuyển. Cung cấp đầy đủ hướng dẫn âm thanh và gạch dẫn đường để hỗ trợ người khiếm thị có thể tham gia vào các hoạt động xã hội, có thể tiếp cận được các KGCC;
  • Tối ưu hóa vị trí và thiết kế của các cơ sở vật chất: Đảm bảo các cơ sở vật chất như cửa hàng, nhà hàng và nhà vệ sinh được đặt ở vị trí thuận tiện và có thiết kế phù hợp cho mọi người. Ví dụ, cung cấp cảnh quan và không gian mở rộng để tạo không gian mở và thoải mái cho mọi người;
  • Cải thiện giao thông công cộng và tiếp cận vận tải: Đảm bảo giao thông công cộng và các phương tiện vận tải cá nhân đều phù hợp với mọi người, bao gồm cả người khuyết tật và người cao tuổi. Điều này có thể bao gồm việc cải thiện tiếp cận đến các phương tiện vận tải công cộng và cung cấp các dịch vụ vận tải cá nhân như taxi và xe lăn.

Bằng cách áp dụng đầy đủ các nguyên lý thiết kế tổng quát, “Specialized Street” ở TP. HCM có thể trở thành một môi trường đa dạng và thân thiện với mọi người, tạo điều kiện thuận lợi cho mọi người tham gia và sử dụng một cách dễ dàng và thoải mái nhất trong tương lai.

Kết luận

Trong tương lai, cần tích hợp thiết kế tổng quát với thiết kế đô thị nhằm tăng khả năng hỗ trợ, tiếp cận, an toàn và dễ nhận biết. Các tiêu chuẩn và hướng dẫn mới dựa trên thiết kế tổng quát có thể được đề xuất cho các thiết kế cảnh quan đường phố ở TP. HCM. Các hướng dẫn áp dụng nên bắt đầu từ nút giao thông đô thị, sau đó cho chính đường phố và kết thúc ở điểm đến. Hơn nữa, 7 nguyên tắc của thiết kế tổng quát cần được áp dụng phổ biến và đầy đủ hơn cho các cơ sở của đường phố chuyên dụng, cụ thể như:

  • Vị trí bãi đậu xe: Phải được cung cấp cho tất cả hành khách bình thường và người khuyết tật. Đồng thời mọi hành khách phải có thể mở cửa hoàn toàn để lên hoặc xuống xe và di chuyển từ đường phố chuyên dụng đến bãi đậu xe mà không tốn nhiều sức lực;
  • Khả năng tiếp cận dễ dàng đến các trạm Bus/ lối lên xuống nhà ga tàu điện ngầm từ các đường phố chuyên dụng. Cung cấp thông tin rõ ràng và dễ tìm đường cho người sử dụng;
  • Nội thất và tiện ích đường phố: Sử dụng đồng nhất, đơn giản và có tính đặc trưng của địa phương. Bản đồ, tay vịn và các tiện ích công cộng được trang bị đầy đủ và hợp lý nhằm tăng khả năng tìm kiếm thông tin tại khu vực.

Bên cạnh đó, việc lắp đặt nghệ thuật công cộng lâu dài mang lại điểm mốc trên khu vực nhằm xác định vị trí dễ dàng cho người sử dụng;

  • Các biển báo chỉ dẫn trực quan: Như âm thanh và biển báo có thể chạm, phải được cung cấp trên các đường phố chuyên dụng sẽ thuận lợi cho người khuyết tật khi tìm kiếm thông tin trên khu vực;
  • Vật liệu đường phố: Không trơn trượt, không chói mắt sẽ an toàn cho người đi lại. Hơn nữa, vị trí vật liệu xúc giác phù hợp sẽ dễ dàng kết nối và chỉ hướng cho người khuyết tật. Sử dụng vật liệu mềm như gạch cao su cho lối đi liên tục sẽ tốt hơn và biển báo dành cho người đi bộ cần được cài đặt hợp lý;
  • Không gian đi bộ: Mỗi một loại đường phố chuyên dụng có các chủ đề khác nhau, phù thuộc vào chức năng và không gian đi bộ của đường phố. Thiết kế các không gian dễ nhận biết và có các lối thoát hiểm trong trường hợp khẩn cấp;
  • Thiết kế liên kết: Giao thông liên kết theo phương đứng như ram dốc, thang máy, thang bộ cần được thiết kế đúng tiêu chuẩn và vị trí thích hợp, tạo điều kiện cho người khuyết tật kết nối thuận tiện và linh hoạt. Tích hợp công nghệ và thiết bị thông minh để hỗ trợ người khuyết tật trong việc tham gia các sự kiện và kết nối các hoạt động.

Mỗi một đường phố chuyên dụng phải có chủ đề và bản sắc riêng, duy trì và liên kết với các phần khác của khu vực đô thị làm cho người dân và du khách dễ ghi nhớ nơi chốn. Vì vậy, bổ sung yếu tố bản sắc đô thị vào trong việc thiết kế các KGCC trên các đường phố chuyên dụng ở TP. HCM là thật sự cần thiết.

TS.KTS Võ Hoàng Khánh
 Trường Đại học Tôn Đức Thắng
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 5-2024)

Tài liệu tham khảo
[1]. Ronald Mace, architect, founder and programme director of The Centre for Universal Design Preiser, Wolfgang F E [2001], Universal Design Handbook, McGraw-Hill, New York;
[2]. Principles of Universal Design, https://ift.tt/wiZC0IF (Accessed on 10 February 2020);
[3]. Bangun Indrakusumo R.H. (2016), Design Characteristics of Specialized Streets for Indonesia through Cases of South Korea – A dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in Department of Architectural Engineering – The Graduate School Pukyong National University;
[4]. V. Meht, Lively Streets: Exploring The Relationship Between Built Environment And Social Behavior (2006);
[5]. Department of transport (2007) Manual for Street, Thomas Telford, London;
[6]. Otak Team (2008) Scottsdale Road Streetscape Design Guidelines, city of Scottsdale: Arizona;
[7]. Q. Huy, Hải Long, Trần Đạt, P.N. (2023), Hàng loạt Khu phố đi bộ có giúp TP. HCM phô diễn bản sắc? – Dân trí 12/04/2023;
[8]. https://ift.tt/INF7RKk;
[9].https://ift.tt/ameh1Pc;
[10].https://ift.tt/AL9R7Vp;
[11]. Null, Roberta (2014) Universal design Principles and Models, Taylor & Francis Group;
[12]. Shehu, Vjosa (2011) Universal Design Strategies On Developing Country, Case Study: Tirana, Master’s thesis, Eposka University Tirana, Albania;
[13]. Rihan, Reeman (2013) Sustainable Streetscape As An Effective Tool In Sustainable Urban Design, HBRC Journal (2013) 9, p173-186;
[14]. Rawiwan, Oranratmanee et all (2014) Streets as Public Spaces in Southeast Asia: Case Studies of Thai Pedestrian Streets, Journal of Urban Design, 19:2, p211-229;
[15]. North Caroline State University, College of Design (1997). The Center For Universal Design, Retrieved 21 May 2010 from https://ift.tt/kXDCrvw;
[16]. Leden, Lars (2006) Safe Pedestrian Crossings For Children And Elderly, Accident Analysis and Prevention 38: p289–294;
[17]. Aslaksen (1997) Universal design: Planning and Design for All, Cornel University (https://ift.tt/2Oe0zqQ);
[18]. Burton, Elizabeth; Lynee, Mitchell (2006) Inclusive Urban Design: Street for Life, Elsevier Linacre House, Jordan Hill, Oxford;
[19]. Einar Lillebye (1996) Architectural And Functional Relationships In Street Planning: A Historical View, Landscape, and Urban Planning 3 : 85-105;
[20]. https://ift.tt/uzMlg1B;
[21]. https://ift.tt/JI4YtOx