Trước mọi hành trình hẳn là ai cũng sẽ tự hỏi liệu những điểm đến có như mong muốn? – Và, tôi thật khó để kể về cái đẹp ở cụm làng cổ Èze thuộc miền Nam nước Pháp, đã vượt qua mọi kỳ vọng như thế nào. Nó kỳ diệu và quyến rũ bất ngờ. Bởi thế, người ta gọi đây là vùng đất của nghệ thuật, là điểm hẹn của nghệ sĩ và những nhà sáng tạo. Sự góp mặt “hữu xạ tự nhiên hương” trong một khung cảnh lãng mạn say lòng. Khó mà mô tả chính xác sự cộng hưởng của nghệ thuật với thời gian – không gian và con người như thế nào. Mỗi bước chân lại mang một hơi thở tươi mát khác biệt. “Khám phá nghệ thuật ở Èze” (gồm các ngôi làng Saint-Paul-de-Vence, Roquebrune-Cap-Martin, Èze-Bord-de-Mer…) trở thành cụm từ được giới yêu nghệ thuật sử dụng khi nói về trải nghiệm nơi đây.
Tôi chọn một tuần cuối tháng Chín để ở lại Èze, người chủ nhà nói đây là những ngày mà “hoa thì đã tàn còn lá thì chưa rụng”- không phải là thời điểm đẹp nhất của thiên nhiên, nên làng sẽ vắng hơn. Với tôi, có thể dễ dàng chiêm ngưỡng những con đường nhỏ vắng người từ sáng sớm đến chiều tà, được ra vào các gian triển lãm yên tĩnh, nhâm nhi một ly vang bên vách núi ngoằn ngoèo lộng gió, ăn vặt và tận hưởng khung cảnh siêu thực của ngôi làng được “khắc” vào núi đá này… lại là điều đáng giá.
Lặng lẽ cảm nhận cái đẹp vươn lên trong khung cảnh cổ kính, khi linh hồn của những tảng đá xa xưa là sân khấu cho nghệ phẩm của hậu nhân thì cánh cửa mới của cái đẹp mở ra mang theo cách mới: Ấn tượng, đối lập, suy niệm và cảm xúc.
Nghệ thuật trong lòng thành cổ
Khi cổng làng Èze xuất hiện, có hai lựa chọn và đều phải đi bộ: Hoặc là xuống thị trấn ở ven biển, hoặc là lên đỉnh đồi. Ở kì 1 đã mô tả: Từ trục đường chính tỏa ra những con đường hẹp, quanh co dẫn vào trong làng, các cửa hàng, nhà ở, đến nhà hàng, nhà thờ,… đều ẩn chứa những điều bí mật xinh đẹp.
Khám phá cuộc sống ở làng Èze có thể nhận ra sự khác biệt với các thành phố di sản khác – Đó là nghệ thuật hiện diện trong mọi hoạt động ăn uống, nghỉ ngơi, đi dạo…, Bằng những cách khác nhau, từ truyền thống lẫn hiện đại, từ tác phẩm công nghệ cao đến chế tác thủ công, từ nghệ sĩ nổi tiếng thế giới đến các tác giả trẻ hòa vào nhau; tác phẩm có thể lớn như tòa nhà hoặc nhỏ như chiếc nhẫn…
Sự đa dạng của các gian trưng bày khiến làng Èze như một sân khấu lớn cho mọi loại hình nghệ thuật. Thường thấy nhất là triển lãm tranh và tượng với đủ mọi thể loại như tranh phong cảnh – Có rất nhiều các cuộc triển lãm về phong cảnh của làng do các nghệ sĩ địa phương và du khách tham gia, tranh trừu tượng, tranh chân dung với nhiều phương pháp thể hiện truyền thống lẫn hiện đại đan xen. Điêu khắc và nghệ thuật sắp đặt đa dạng về chất liệu và chủ đề của các nghệ sĩ trẻ … Việc tổ chức không gian cho các hoạt động này, ngoài việc chú trọng đến thẩm mỹ còn phải tính đến việc kết nối tác phẩm với nhau trong không gian kiến trúc và cảnh quan thiên nhiên một cách duyên dáng.
Kiến trúc với không gian nghệ thuật
Những ngôi làng Trung cổ ở Pháp không quá lớn, có thể chia kiến trúc thành các nhóm chính như công trình quân sự gồm pháo đài, khu công sự, công trình ở cho giới quý tộc có lâu đài, biệt thự, vườn hoa và công trình nhà ở của người dân. Cấu trúc không gian khác biệt về kích thước, độ kiên cố và yếu tố trang trí, nhưng nhìn chung đều nương theo địa hình mà bố trí công năng, vì vậy tạo được sự tiếp nối hài hòa về đường nét, đặc trưng của vật liệu. Điều này giúp không gian đạt được tính thống nhất xuyên suốt. Việc sắp xếp những bộ sưu tập sẽ tùy thuộc vào quy mô và ý nghĩa mà chúng cần biểu đạt vào từng công trình phù hợp.
Nghệ thuật với pháo đài và lâu đài
Những công trình lịch sử như pháo đài, lâu đài có kiến trúc kiên cố, không gian rộng lớn uy nghiêm được dùng cho các phòng trưng bày nghệ thuật uy tín, bởi chúng đáp ứng được quy mô, an ninh, âm thanh và ánh sáng; đáp ứng tốt nhất cho những tác phẩm lịch sử.
Một điển hình là Bastion (TK 17) – là pháo đài phòng thủ, nay là Bảo tàng trưng bày tác phẩm và các bộ sưu tập của Nhà thơ Jean Cocteau từ năm 1966, ông coi nó như “Một pháo đài ở cuối đê, nơi tôi có thể đặt những tác phẩm của mình như Picasso trong bảo tàng Antibes”
Phòng trưng bày Galerie d’Art du Château Eza nằm trong khách sạn Château Eza, một khách sạn sang trọng và lãng mạn, trước đây là lâu đài Èze (đã đề cập trong kỳ trước), ngoài trưng bày tác phẩm của các họa sĩ đương đại như Jean-Pierre Maltese, Jean-François Bollié, … còn có khu triển lãm hiện vật lịch sử liên quan đến làng Èze và vùng lân cận. Du khách được lưu trú trong không gian trưng bày nghệ thuật – Đây là một trải nghiệm không gì truyệt vời hơn, đó cũng là lí do mà phòng ở đây luôn phải được đặt trước nhiều tháng.
Lâu đài thời trung cổ Riviera (1156) thiết kế bởi Carros, kiến trúc từ thời Cổ đại đến Baroque với âm thanh, ánh sáng tự nhiên – được gọi là “nơi thời gian đứng yên” nay là Trung tâm Nghệ thuật Đương đại Quốc tế, mang mỹ cảm của lịch sử. Cũng với tinh thần đó, Trung tâm nghệ thuật Château de Tarascon – René d’Anjou (Thế kỷ 15) và nhiều các công trình khác cũng thành công với các triển lãm nghệ thuật đương đại khác nhau. Với các biệt thự nhỏ hơn ẩn mình giữa rừng thông già nhìn ra biển có Tamaris và Noailles (1880) thiết kế bởi Michel Pacha, phong cách kiến trúc tinh tế và nguy nga trưng bày hơn 650 tác phẩm, hầu hết mang hình thái mới và nghệ thuật sắp đặt hiện đại tươi trẻ.
Không thể thiếu di sản kiến trúc hiện đại – Villa Noailles ở Hyères (1920) thiết kế bởi Robert Mallet-Stevens – mang tinh thần nghệ thuật trang trí, phong cách mà sau đó rất được yêu chuộng, được xem như là thánh địa của phong trào tiên phong kéo dài đến những năm 1960, được dùng trong các triển lãm sắp đặt và nghệ thuật ấn tượng.
Xưởng thủ công trong nhà ở
Những gia đình trong làng phần lớn đã chuyển đổi một phần chức năng nhà ở thành phòng trưng bày hoặc gian hàng, studio cá nhân. Dù vậy, họ rất biết gìn giữ giá trị lịch sử, những căn phòng nhỏ, tường đá, gạch thô, chiếc workbench cũ, những góc chế tạo thủ công mòn theo thời gian vẫn còn nguyên vẹn… minh chứng cho nghề truyền thống của họ cũng là nét rất độc đáo về phong cách, cá tính, đam mê riêng biệt.
Galerie d’Art Èze (TK 16) – ngôi nhà cổ này giờ là một phòng trưng bày nghệ thuật hiện đại, dù diện tích không lớn nhưng có nhiều tác phẩm của các danh hoạ như Picasso, Dali, Miro, Chagall, Warhol, Lichtenstein, Haring, Basquiat, Banksy… là minh chứng về chất lượng của các phòng trưng bày nhỏ tại làng.
Có thể gặp rất nhiều xưởng thủ công, xưởng chế tác bạc, đá quý, đá màu. Một số xưởng ngọc trai và xà cừ được khai thác tại đây cùng với nhiều vật liệu khác để làm ra những món trang sức bằng da, dệt… mang ý nghĩa đặc biệt nào đó.
Những xưởng gốm làm tay độc đáo với các loại bình, vò, chậu cây nhỏ, tượng trang trí mang hình dáng, hoa văn và màu sắc truyền thống điển hình. Gian hàng thổ cẩm các dân tộc thiểu số trong vùng có các loại quần áo, khăn chòang, túi xách, thảm,… với những họa tiết độc đáo và mang đậm sắc thái địa phương.
Không gian nghề truyền thống và văn hóa dân gian Fragonard – nước hoa: Nghệ thuật của khứu giác.
Nước hoa hẳn là ám ảnh đẹp đẽ của du khách quốc tế khi đến Pháp, nghề làm hương liệu này tiêu tốn không ít giấy mực và là niềm tự hào của đất nước, ta không thể bỏ qua Fragonard do Eugène Fuchs sáng lập ra từ thế chiến thứ nhất. Thời điểm ấy, các quý tộc Pháp có xu hướng đi về miền Nam để tận hưởng không khí biển ấm áp vào các ngày nghỉ, và nước hoa là để phục vụ nhu cầu thể hiện sự tinh tế và giàu sang của họ trong những buổi tiệc thâu đêm suốt sáng.
Từ việc trau chuốt nuôi trồng, tuyển lựa nguyên liệu nghiêm ngặt đến phương pháp chiết xuất tỉ mỉ đặc thù đã thêm cho vùng đất này phảng phất mùi hương có thể nịnh mũi của bất kì ai. Không chỉ chú trọng khứu giác mà cả phần thị giác cũng được “nâng niu”. Những chai nước hoa được chế tạo vô cùng độc đáo và tỉ mỉ mang trong mình mỗi hình dáng là một câu chuyện đẹp. Có thể bằng thủy tinh, pha lê, thiếc khảm đá quý, đồng hay bạc chạm trổ, đính xoàn… Thật khó có thể hình dung dù đi qua bao cuộc chiến, Fragonart vẫn mãi kiên định với chất lượng và thẩm mỹ như vậy. Chiêm ngưỡng quá trình sản xuất nước hoa và các loại hương liệu, rung động hơn về cái mà họ gọi là “nghệ thuật khứu giác”, đồng thời nghe kể về lịch sử của Fragonard tự bao đời để hiểu rằng nước hoa đã vươn khỏi câu chuyện về mùi hương trở thành tinh hoa trong văn hóa Pháp.
Lễ hội nghệ thuật đường phố
Nổi tiếng không kém là các hoạt động náo nhiệt ngoài trời với các chương trình khác nhau tùy vào mùa trong năm, chẳng hạn như ngày hội Hoa oải hương vào tháng Sáu, khi các cánh đồng hoa tím rộ có diễu hành hoa, biểu diễn âm nhạc, khiêu vũ…, những workshop chiết tinh dầu, làm bánh… đêm xuống có tiệc với ẩm thực địa phương trong không gian truyền thống gần gũi, rộn ràng.
Các sự kiện thời trang lớn được trình diễn ngoài trời ở công trình quân sự hay lâu đài cổ rất được mong đợi. Bối cảnh bí ẩn, hùng tráng là điều kiện hòan hảo để trình diễn các bộ sưu tập thời trang đẳng cấp. Các công trình kiến trúc mang trong mình hơi thở lịch sử là một sự thết đãi thịnh soạn cho các nhà thiết kế thời trang. Những lớp tiền cảnh, hậu cảnh được phân lớp bằng ánh sáng và bóng tối trong sự du dương của nhạc nền và gió biển, những bộ sưu tập thể hiện quyền năng của cái đẹp trên sân khấu giành riêng cho nó.
Cái đẹp và cái vui sướng đã kết nối con người với nhau trên các bình diện đẹp đẽ của tâm hồn – Chúng ta tìm được cơ hội hòa mình vào dòng chảy của nghệ thuật, màu sắc, hương vị và âm thanh của vùng đất này nhấn chìm lục giác của con người. Ngôi làng như đưa ta trên một chuyến hành hương của cảm xúc mà không chỉ dừng lại ở tác phẩm nghệ thuật hay văn hóa địa phương.
Yến tố khiến Èze là điểm dừng chân của du khách
- Kết hợp lịch sử – kiến trúc và nghệ thuật là một chiến lược không thể hoàn hảo hơn. Dư vị của thiên nhiên nhìn từ trên cao để nhận được vẻ đẹp hùng vĩ của đất trời, điều mà trong nhịp sống vội vã của thực tại, ta khó lòng cảm nhận được. Sự tĩnh tại trong tâm hồn là khởi phát để đón nhận văn hóa và con người ở một nơi mới.
- Tôn vinh và gìn giữ lịch sử có nguồn gốc từ thời Trung cổ, hơi thở của làng Èze đến từ quá khứ thông qua diễn ngôn kiến trúc, qua bản sắc địa phương; tất cả là lời khẳng định về cái đẹp của lịch sử; sự trân trọng tất yếu cho những thăng trầm này thể hiện ở các hoạt động ngày nay.
- Chủ đề triển lãm đổi mới và linh hoạt để mang lại những trải nghiệm nghệ thuật độc đáo và ấn tượng. Những ý tưởng nghệ thuật đã đưa sức sáng tạo vượt ra khỏi những khuôn phạm nhàm chán, khiến người xem bị cuốn hút vào thế giới nghệ thuật đầy mê hoặc, riêng biệt và tinh hoa; góp phần tích cực trong việc duy trì không gian nghệ thuật, vừa khéo léo duy trì lượng du khách yêu thích nghệ thuật đến tham quan hàng năm.
- Tuyển chọn tác phẩm bằng uy tín lâu năm về các cuộc trình diễn, giới thiệu tác phẩm là một sự bảo chứng về chất lượng cho bất kỳ nghệ sĩ nào, tác phẩm được chọn triển lãm ở làng Èze được hiểu như một tác phẩm tốt.
- Các yêu cầu về kỹ thuật trình bày được chú trọng nhằm đạt được sự cộng hưởng cần thiết, tạo sự đối thoại hoặc độc thoại của tác phẩm. Ví dụ cách trưng bày đan xen, tôn các giá trị của tác phẩm, nhằm giúp người xem có thể đánh giá, nhận xét về mỗi phong cách và kỹ thuật của tác phẩm; trình bày theo không gian: Indoor/ outdoor, hoặc đối thoại từ bên trong ra bên ngoài… tạo ra sự lí thú khi ta đi trên đường; sử dụng ánh sáng – bóng tối tạo không gian và cảm xúc mà mỗi tác phẩm muốn biểu đạt; sử dụng âm thanh tăng sự tập trung và thư giãn, đặc biệt nơi đây thường sử dụng âm thanh của thiên nhiên, hoặc âm nhạc truyền thống; sử dụng công nghệ như phòng 3D, 4D hoặc thực tế ảo cho các phim lịch sử mang đến trải nghiệm tương tác thật hơn
Những cửa sổ trưng bày đồ chế tác thủ công: Gốm, trang sức, đồ bạc, thổ cẩm… 
Những tác phẩm điêu khắc đương đại indoor và outdoor - Đa dạng các hoạt động hội thảo nghệ thuật hàn lâm, biểu diễn nghệ thuật với giải trí, ẩm thực địa phương tạo nên một chuỗi chương trình đa dạng.
Những chai nước hoa cổ vật được trưng bày trong bảo tàng - Môi trường chuyên nghiệp cho những nhà làm sáng tạo tài năng, qua đó quảng bá địa phương thông qua kênh nghệ sĩ và nghệ thuật – một phương tiện cao nhất về văn hóa – là cách kêu gọi du lịch trí tuệ và cực kỳ hiệu quả.
Thay lời kết
Có thể xem làng cổ Èze là một đại diện điển hình trong việc bảo tồn và khai thác thế mạnh địa phương một cách trọn vẹn. Thông qua cách tổ chức nghệ thuật được tính toán tinh vi để đạt được sự cuốn hút độc đáo không thiếu tính khoa học mà vẫn thỏa mãn nhu cầu về cái đẹp, cái tử tế, cái đủ đầy cho những ai đến đây. Sự kết hợp giữa quá khứ với hiện tại, giữa không gian với tác phẩm, giữa con người với con người… mang đến những điều khó quên để khi rời đi, mỗi du khách lại lưu luyến nghĩ về.
*ThS Tô Thị Hải – Trường ĐH Kiến trúc TP.HCM
Nguyễn Quốc Minh – PTTH chuyên Lê Hồng Phong
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 6-2024)
Tham khảo từ internet:
1. https://en.wikivoyage.org/wiki/Èze#Q242617
2. https://frenchriviera.travel/Èze/
3. https://www.provenceweb.fr/e/alpmarit/Èze
4. https://ift.tt/Uhlftcz
5. https://ift.tt/jvG4s3e
6. www.heatherbien.com/2023/02/day-one-in-the-cote-dazur-travel-diary-Èze-france.html
7. www.obonparis.com
Nhận xét