Giải pháp kiến trúc nội thất là giải pháp kiến tạo không gian bên trong ngay từ ý tưởng thiết kế. Đó là một giải pháp chủ động giải quyết các vấn đề về tiện nghi sử dụng, tiện nghi môi trường, kinh tế trong sử dụng, cũng như chất lượng thẩm mỹ bên trong công trình.
Căn hộ chung cư Nhà ở xã hội (NOXH) có đặc thù riêng là diện tích nhỏ. Việc thiết kế kiến trúc các căn hộ chung cư phân khúc NOXH đa số vẫn theo các nguyên tắc thiết kế chung cho các căn hộ thuộc phân khúc nhà ở thương mại nên phần lớn chưa đáp ứng được mong muốn của người ở có thu nhập thấp. Vậy giải pháp nào để các nhà thiết kế có thể tạo ra một không gian sống bên trong các căn hộ giá rẻ đó vẫn có đầy đủ tiện nghi, chất lượng thẩm mỹ, gần gũi, thân thiện và phù hợp với sinh hoạt của những người lao động sống tại đó.
Hiện nay, Bộ Xây dựng (BXD) trình chính phủ đề án ít nhất sẽ xây dựng 1.000.000 căn hộ cho công nhân và người có thu nhập thấp. Đây là một chủ trương rất nhân văn được toàn xã hội ủng hộ. Tuy nhiên, trong thực tế, các căn hộ cho người thu nhập thấp khi đến ở vẫn phải cải tạo vì chưa đáp ứng nhu cầu sinh hoạt của họ. Đó là khoản tiền lãng phí, đặc biệt đối với người có thu nhập thấp. Ngoài ra cơ cấu diện tích các căn hộ chủ yếu tương đối lớn, từ 50 – 70m2, còn loại căn hộ nhỏ diện tích từ 25 – 49m2 tương đối ít hơn, do đó tác động tới khả năng thanh toán của người thu nhập thấp. Sự quan tâm tới môi trường sống, an toàn vệ sinh và tài chính tiết kiệm vẫn chưa đáp ứng kỳ vọng của cư dân. Các căn hộ đều có một phần lớn các diện tích bị tối, thiếu ánh sáng tự nhiên, dẫn đến người có thu nhập thấp lại phải tiêu tốn nhiều tiền hơn cho chiếu sáng và thông gió nhân tạo. Vì vậy, cần có những giải pháp khắc phục các vấn đề bất cập nêu trên trong giải pháp tổ chức nội thất căn hộ.
Thiết kế căn hộ chung cư NOXH và nhà ở thương mại có gì khác nhau?
Căn hộ chung cư NOXH và Nhà ở Thương mại (NOTM) có sự khác nhau không chỉ vì diện tích, giá thành mà còn có sự khác biệt bởi chính đặc điểm sinh hoạt, lao động của những người chủ căn hộ đó.
Đối với những chủ nhân có thu nhập ổn định thể hiện ở khả năng tài chính có thể sở hữu căn hộ NOTM, còn những người thu nhập thấp được mua căn hộ NOXH lại đa số là hộ gia đình trẻ, công nhân, cán bộ có thu nhập không cao, đôi khi còn không ổn định. Họ thường có nhiều nhu cầu khác biệt hơn với chủ nhân của căn hộ NOTM (ví dụ, nhu cầu làm thêm các công việc bán thời gian tại nhà như: May mặc, bán hàng online, lao động thêm các nghề khác… đều là những hoạt động cần có nhiều diện tích). Một số nghiên cứu gần đây về NOXH cho thấy: Cơ cấu hộ gia đình là cán bộ công nhân viên, công nhân…. thường là các gia đình trẻ có từ 4 đến 6 người với từ 2 đến 3 thế hệ, nên có yêu cầu linh hoạt cao đối với diện tích ở như: Không gian chơi cho trẻ nhỏ, không gian cho việc làm thêm, cần không gian vui chơi, học tập khi trẻ lớn dần lên theo thời gian…là những yêu cầu ít được quan tâm trong quá trình lên ý tưởng thiết kế không gian bên trong căn hộ
(Nguồn: webside của các chủ đầu tư dự án căn hộ CC NOXH)
Căn hộ NOXH so với các căn hộ thương mại, thường có giá thấp hơn nhiều lần, nhưng không đồng nghĩa với chất lượng không gian sống sẽ thấp hơn, mà là cần phù hợp với nhiều nhu cầu đa dạng hơn cho người ở trong một không gian hạn chế hơn. Điều này đặt ra vấn đề việc thiết kế các căn hộ chung cư thuộc khái niệm NOXH không thể chỉ tuân theo các chỉ tiêu quản lý về diện tích, số phòng trong căn hộ, số phòng được thiếu ánh sáng tự nhiên… Nếu hiểu như vậy, chúng ta vẫn chỉ đang đồng nhất cơ cấu không gian bên trong căn hộ NOXH như các loại cơ cấu không gian căn hộ phân khúc NOTM, mà không tính tới các yếu tố đặc thù của loại hình căn hộ này. Sự khác biệt cơ bản của căn hộ NOXH với NOTM chính là việc tạo ra không gian linh hoạt nhiều hơn cho người ở có nguồn tài chính thấp hơn. Trong căn hộ chung cư NOTM, các khu vực chức năng đều được phân vùng “cứng”, trong đó lấy số lượng phòng ngủ để xác định quy mô, diện tích căn hộ. Vì vậy, đa số các căn hộ 2 phòng ngủ thường có diện tích 70m2 trở lên. Trong khi đó căn hộ chung cư NOXH lại được xác định từ 70m2 trở xuống, nên việc tổ chức các khu vực chức năng sẽ khó hơn nhiều. Thực tiễn cũng cho thấy, cơ cấu căn hộ chung cư NOXH phần lớn có diện tích từ 50-70m2 (xem bảng 1) vì nếu nhỏ hơn thì các diện tích sẽ bị bóp giảm tới mức bất hợp lý (đã có căn hộ, phòng ngủ 2 người mà chỉ có 9-10m2). Đối với diện tích nhỏ hơn sẽ còn khó tổ chức hơn nữa. Điều mong muốn của người sử dụng là làm cách nào đó để trong một diện tích không lớn, giá thành tiệm cận với sức mua của người thu nhập thấp, nhưng không làm giảm tiện nghi và môi trường sống.
Việc thiết kế nội thất chung cư theo hướng phân vùng chức năng cứng nhắc, thực tiễn cho thấy sẽ không thể phù hợp với đa số người ở.
Để góp phần đem lại một không gian sống tiện nghi và phù hợp, chất lượng hơn cho người lao động, các KTS nội thất cần được tham gia vào quá trình lên ý tưởng thiết kế ngay từ ban đầu, với cách tiếp cận không gian từ bên trong kết hợp với mong muốn của của đại đa số người ở sẽ giúp phương án thiết kế hoàn thiện hơn.
Khi KTS và KTS nội thất cùng làm việc với nhau thì sự tiếp cận trong tổ chức không gian từ bên ngoài vào và từ trong ra sẽ giúp hình thành không gian sống phù hợp nhất cho những căn hộ được coi là “giá rẻ”, nhưng lại cần một không gian sống với chất lượng “không rẻ”. Kiến trúc – Nội thất sẽ như nhịp cầu nối hiệu quả nhất, không gian trong nhà sẽ được hoàn thiện không chỉ thẩm mỹ mà là cả tiện nghi sử dụng, môi trường sống, kỹ thuật và tài chính trong quá trình sử dụng [3]
Một số nghiên cứu về nhà ở xã hội, nhà ở cho công nhân các khu công nghiệp đã công bố cho thấy nhu cầu và chức năng sinh hoạt của người ở rất đa dạng. Do khả năng hạn chế về tài chính, có những căn hộ diện tích nhỏ, nhưng lại có số lượng người ở tương đối đông. Diện tích lớn nhất của chung cư phân khúc NOXH chỉ khoảng 70m2 tương đương căn hộ 2 phòng ngủ. Diện tích trung bình là 45m2 cũng 2 phòng ngủ nên diện tích các phòng đều bị thu hẹp tới mức thiếu tiện nghi (phòng ngủ cho 2 người chỉ từ 8-10m2), chưa kể các căn có diện tích nhỏ 25-35m2 mà vẫn phải đáp ứng đủ các chức năng thì mức tiện nghi càng thấp. Như vậy mức tiện nghi sẽ giảm đi trong tương quan với diện tích nhỏ và số người trong gia đình tăng.
Phân tích trên cho thấy, các thiết kế căn hộ chung cư thuộc phân khúc NOXH đang được thiết kế với mẫu tương tự như các chung cư thương mại bằng việc ngăn chia các khu vực chức năng cố định sẽ làm cho tính linh hoạt giảm và ảnh hưởng đến tiện nghi của căn hộ đến bố trí trang thiết bị nội thất thông minh và hạn chế không gian sinh hoạt chung.
Không gian nội thất tối giản-chức năng tối đa
Thế mạnh của Kiến trúc – Nội thất là năng lực giải quyết các vấn đề về tổ chức không gian bên trong nhà, kỹ thuật tòa nhà, thẩm mỹ trong so sánh tương quan với ngành nội thất, có thế mạnh về trang trí và thẩm mỹ. Chính vì vậy, KTS nội thất có thể và cần tham gia ngay từ giai đoạn thiết kế ý tưởng để không gian bên trong nhà được tạo ra một cách phù hợp nhất cho người sử dụng. Thậm chí có những bất cập giữa yêu cầu về bố cục kiến trúc ngoài nhà với nhu cầu sử dụng không gian trong nhà cần được nghiêm túc lựa chọn và dung hòa sao cho tốt nhất. Ví dụ, đôi khi việc tạo mảng rỗng, mở cửa lấy sáng vào trong nhà có thể mâu thuẫn với bố cục hình thức mặt ngoài công trình đòi hỏi khu vực đó là mảng đặc… dẫn đến các giải pháp cân nhắc ưu tiên cho thẩm mỹ ngoài nhà hay môi trường tiện nghi ở bên trong nhà.
Các KTS nội thất cho rằng: Để thiết kế và sử dụng hợp lý không gian bên trong các chung cư của khu nhà ở xã hội cần quan tâm tới yếu tố chức năng song hành các yếu tố không gian, kỹ thuật, kỹ thuật môi trường và tài chính để có thiết kế phù hợp nhất cho người ở. Các yêu cầu trên chỉ có thể được giải quyết đồng bộ thông qua các ý tưởng thiết kế ngay từ ban đầu. Để có giải pháp hiệu quả, KTS nội thất và KTS sẽ phải cùng hợp tác làm việc hướng đến hiệu quả sử dụng cao nhất trong một không gian hạn chế.
Ý tưởng thiết kế là yếu tố rất quan trọng giúp hình thành không gian sống cho người lao động. Đó không chỉ là không gian sáng tạo ra bởi các nhà thiết kế mà còn tạo ra sức hút tác động tới sự sáng tạo riêng tùy theo mỗi hoàn cảnh đa dạng của chính người sử dụng không gian đó. Người ở có thể có bổ sung thêm nhiều sáng tạo trong thay đổi không gian, sau sự sáng tạo của người thiết kế, điều đó chỉ có thể đạt được trong một căn hộ có không gian đơn giản nhưng khả năng linh hoạt cao. Kinh nghiệm của một số nước Mỹ La Tinh, cũng như tại Việt Nam cho thấy hiệu quả của các căn hộ làm thô, phần hoàn thiện còn lại dành cho người ở có thể tổ chức, điều chỉnh không gian theo nhu cầu và khả năng tài chính và nhu cầu của họ (Unfinished units). Căn hộ thô là dạng căn hộ được bàn giao sau khi bộ khung và mặt đứng của block chung cư đã hoàn thành. Các phần thuộc về kết cấu của toàn bộ chung cư gia chủ không được quyền sửa chữa thay đổi bao gồm:
Hệ thống kĩ thuật điện, nước với đường ống cố định (do đó vị trí bếp và vị trí nhà vệ sinh trong căn hộ hầu như không được thay đổi); mức độ hoàn thiện của căn hộ chung cư có thể được chủ đầu tư thực hiện rất khác nhau, theo đó giá thành trên diện tích cũng tăng, đáp ứng nhiều khả năng tài chính khác nhau của người mua. Tuy nhiên, nếu diện tích căn hộ càng nhỏ (chỉ từ 30 đến 50m2), nên để thô, giúp người ở có được nhiều lựa chọn bố trí không gian sống và khả năng chi trả phù hợp với mình.
Nói về kinh nghiệm tổ chức các không gian ở diện tích nhỏ, thường chúng ta hay nói đến Nhật bản, ở đó người ta đã có nhiều giải pháp hiệu quả để xử lý loại không gian này. Từ việc hạn chế tối đa các vách ngăn đứng, đến việc sử dụng các modul nội thất tuân theo tỷ lệ kích thước của tấm tatami… đã giúp cho một không gian nhỏ có cảm nhận như lớn hơn không gian vật lý của nó. Việc tổ chức chiếu sáng tự nhiên cũng là một thành phần tổ chức không gian quan trọng đối với nhà diện tích nhỏ, vì ánh sáng là chất liệu tạo mầu sắc và không gian.
Trong tổ chức các căn hộ diện tích nhỏ, việc phân vùng chức năng thường được sử dụng sơ đồ bong bóng, trong đó làm rõ những yếu tố cố định như lối vào, cửa sổ và khu vực cho bếp, wc. Các thành phần chức năng còn lại hoàn toàn có thể thay đổi linh hoạt theo nhu cầu. Ngoài ra cần quan tâm tới không gian lưu trữ (kho), cất giữ quần áo (tủ), sách báo (kệ), đồ dùng khác…luôn là một vấn đề lớn với một diện tích có hạn.
Kinh nghiệm thường được sử dụng là sự tích hợp các không gian lưu trữ (dạng tủ, kho chứa…) vào các thành phần cấu thành không gian của căn hộ như giấu trong các bức tường (tủ tường), dưới sàn, trên trần…sao cho mọi đồ đạc không bị lộ ra ngoài, giúp giải phóng tối đa không gian mở trong căn hộ, sao cho không cản trở chiếu sáng tự nhiên. Nói cách khác là đồ đạc cần được cộng sinh với không gian và là một phần của không gian.
Xu hướng nội thất hiện đại, loại bỏ tối đa sự “thừa thãi”, chỉ giữ lại những gì thiết yếu nhất sẽ giúp việc tổ chức nội thất căn hộ chung cư NOXH được hợp lý nhất.
Các giải pháp KTNT cho căn hộ NOXH diện tích nhỏ
Thông thường diện tích trong các căn hộ của khu nhà ở xã hội có diện tích hạn chế chỉ từ 25- đến không quá 70m2 – (Điều 7 Nghị định 100/2015/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung theo Nghị định 49/2021/NĐ-CP), trong đó số căn hộ 70m2 chỉ khoảng 10%. Vì vậy việc tối ưu hóa các không gian là một nhiệm vụ quan trọng nhằm đem lại sự thoải mái và hiệu quả cao trong sử dụng. Với các căn hộ diện tích nhỏ, cần phải áp dụng các giải pháp thông minh, linh hoạt để tiết kiệm diện tích cho nhiều chức năng khác nhau như các giải pháp linh hoạt trong biến đổi không gian hoặc các thiết bị nội thất thông minh được tích hợp thành module không gian với nhiều chức năng khác nhau. Thiết kế nội thất không đơn giản là bố trí các đồ đạc, trang trí các bề mặt trong căn hộ, mà còn là tính tiện nghi, thẩm mỹ, sức khỏe an toàn và tiết kiệm chi phí cho người ở… Vì vậy, sự tham gia của kiến trúc nội thất sẽ là giải pháp đồng bộ giúp tạo ra không gian bên trong các căn hộ của khu nhà ở xã hội vừa tiện nghi vừa linh hoạt sáng tạo và kinh tế
Tài chính là yếu tố rất quan trọng, vì vậy việc lựa chọn phong cách nội thất, vật liệu cho các sản phẩm nội thất vừa bền đẹp, vừa phù hợp khả năng tài chính của cư dân cũng phải được nhà thiết kế định hướng ngay từ quá trình thiết kế. Việc chỉ quan tâm thiết kế ra những căn hộ giá rẻ, chưa quan tâm đúng mức tới việc tổ chức không gian bên trong sẽ có thể tạo ra các căn hộ lãng phí diện tích sử dụng, lãng phí chi phí cho duy trì hoạt động… mà các giải pháp trang trí nội thất sau này không thể giải quyết.
Một không gian có diện tích hạn chế của căn hộ chung cư cho người thu nhập thấp, song lại phải đáp ứng nhiều chức năng đa dạng thì việc phân khu chức năng bằng vách ngăn như các căn hộ thương mại hiện nay là chưa phù hợp vì nó cản trở việc tạo ra các không gian linh hoạt theo nhu cầu của người ở.
Từ góc nhìn của kiến trúc nội thất, cần có sự thay đổi trong tổ chức không gian bên trong các chung cư NOXH giúp tăng tính linh hoạt của nội thất cho người sử dụng. Vì vậy, các căn hộ diện tích nhỏ không nên chia theo không gian chức năng, mà chỉ nên chia thành không gian “cứng” là những vị trí dành cho hệ thống kỹ thuật (điện, cấp thoát nước, thông tin, thông gió…), và các không gian “mềm”, có khả năng thay đổi linh hoạt các chức năng sử dụng khi nhu cầu của người ở cần thay đổi. Điều này cũng cho phép người ở tham gia vào quá trình tự thiết kế không gian sống của mình mà không cần làm thay đổi những không gian “cứng” của chung cư. Gần các không gian “cứng” sẽ chỉ có WC là có vách ngăn, các chức năng còn lại đều có thể bố trí linh hoạt. Việc phân vùng chức năng trong không gian “mềm” chỉ nên sử dụng các giải pháp ước lệ bằng mầu sắc, vật liệu, đồ nội thất, rèm kéo, vách ngăn lửng, cao độ nền, sàn hoặc các vách ngăn di động. Giải pháp trên không chỉ giúp hình thành tối đa các không gian mở phục vụ cho nhiều mức độ, yêu cầu khác nhau, mà còn cho phép hình thành các căn hộ có diện tích nhỏ hơn 50m2, giảm giá thành cho căn hộ. Về phương diện môi trường, khi trên diện tích nhỏ hạn chế vách ngăn, sẽ tạo điều kiện thông gió và chiếu sáng tự nhiên tốt hơn cho toàn căn hộ, đồng thời tạo điều kiện cho việc áp dụng các loại thiết bị nội thất thông minh (loại đa chức năng có thể gập, xoay, di chuyển…). Trong trường hợp diện tích hẹp, lại bị chặn bởi các vách ngăn cứng, sẽ không còn không gian cho các thao tác thay đổi chức năng của thiết bị nội thất thông minh, đồng thời tạo ra nhiều khu vực thiếu sáng trong một diện tích hẹp.
Để tăng tính linh hoạt cho căn hộ, với các diện tích từ 35-45m2 không nên có vách ngăn cứng cho phòng ngủ. Đối với diện tích từ 45-75m2 không nên hình thành căn hộ 2 phòng ngủ, chỉ nên là căn có 1 phòng ngủ, 1 vệ sinh, diện tích còn lại để thoáng, sử dụng thiết bị nội thất hoặc vách ngăn nhẹ cho những trường hợp cần thiết trên cơ sở đảm bảo ánh sáng tự nhiên có thể thâm nhập tối đa vào bên trong không gian căn hộ.
Kiến trúc nội thất coi khối tích của đồ đạc là một thành phần của không gian. Sự có mặt của các thành phần này sẽ ảnh hưởng rất lớn tới không gian tổng thể. Vì vậy việc sắp xếp các đồ đạc hợp lý sẽ giúp tiết kiệm tối đa không gian sử dụng. Khi đồ đạc được bố trí phân tán, sẽ mất nhiều không gian cho việc di chuyển, thao tác… Do đó, nếu các đồ đạc hay chức năng của nó được hợp khối (tích hợp lại) sẽ giúp tiết kiệm được nhiều không gian hơn. Mặt khác việc tối giản đồ nội thất, giải phóng không gian, giúp hình thành không gian linh hoạt và môi trường chiếu sáng, thông gió tự nhiên tổng thể tốt hơn trong căn hộ có nhiều không gian bị chia cắt bởi đồ đạc và vách ngăn cố định.
Kiến tạo không gian nội thất chung cư có diện tích nhỏ trong các khu nhà ở xã hội nên theo phong cách tối giản bằng cách lựa chọn đồ nội thất thông minh (giúp thay đổi chức năng sử dụng rất tốt theo nhu cầu và thời gian sinh hoạt trong ngày), hoặc sử dụng loại đồ nội thất tích hợp (để giảm các không gian chiếm chỗ cho căn hộ, lợi dụng được việc phân vùng chức năng theo cả chiều ngang lẫn chiều cao). Ví dụ nếu có thể tích hợp bếp, tắm và wc cạnh nhau, còn phía trên sẽ là giường ngủ thì không gian còn lại sẽ được mở ra cho nhiều chức năng đa dạng khác.
Kết luận
Kiến trúc nội thất, với hướng nhìn từ bên trong không gian căn hộ NOXH luôn quan tâm không chỉ tới thẩm mỹ mà còn đặc biệt quan tâm tới môi trường sinh hoạt cũng như tài chính của người ở có thu nhập không cao.
Các giải pháp được đề cập tại đây có tính đồng bộ từ đồ đạc, thiết bị nội thất tới cấu trúc không gian và kết cấu của căn hộ.
Với các căn hộ có diện tích dưới 50m2, nên bàn giao dưới dạng “thô” để người ở có thể sắp xếp tài chính cũng như không gian theo khả năng của mình.
Để tăng tính linh hoạt cho không gian có diện tích hạn chế, cần giảm thiểu các vách ngăn cứng cho các không gian chức năng trong căn hộ.
Với căn hộ NOXH, chỉ nên hình thành căn hộ kiểu studio cho các không gian 45m2 trở xuống đến 30m2. Diện tích lớn hơn 45m2 – 70m2 chỉ nên có loại căn hộ 1 phòng ngủ và 1vệ sinh.
Điều này cho phép tạo ra không gian linh hoạt rộng lớn, được chiếu sáng và thông gió tốt hơn, hạn chế tiêu thụ điện năng.
Với các định hướng nêu trên, việc thiết kế căn hộ NOXH sẽ không còn là việc tạo ra kiểu căn hộ chung cư NOTM với các tiêu chuẩn bị thu hẹp, mà là kiểu căn hộ NOXH phù hợp nhu cầu sử dụng và khả năng tài chính của người sở hữu.
PGS.TS. Nguyễn Nam
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 1-2024)
Tài liệu tham khảo:
1. Một số webside của chủ đầu tư giới thiệu dự án chung cư NOXH;
2. Azby Brown Small Spaces. Stylish Ideas for making More or less in the home. Kodansha international Tokio-New york-London;
3. Nam Nguyễn – “Kiến trúc Nội thất – Nghệ thuật tổ chức không gian từ bên trong”, Số tháng 7/2022 Tạp chí Kiến trúc
Nhận xét